Հայաստանի Հանրապետության հարավ-արևելյան հատվածում գտնվող Սյունիքի մարզն ամենահարուստն է օգտակար հանածոներով: Այն զբաղեցնում է ՀՀ տարածքի 15.1%-ը, իր մեջ ընդգրկում է Գորիսի, Սիսիանի, Կապանի և Մեղրու վարչական շրջանների տարածքները: Մարզկենտրոնն է Կապան քաղաքը:
Տարածքը 4 506 քառ. կմ է
Բնակչությունը` 138.9 հազար մարդ (2017-ի հունվարի 1-ի դրությամբ)
Սյունիքի մարզը կազմավորվել է 1995 թվականի դեկտեմբերի 4-ին:
Անցյալում հայտնի է եղել երկու անունով՝ Սյունիք և Սիսական: 1813թ. Գյուլիստանի պայմանագրով Սյունիքի մի զգալի մասը, իսկ 1828թ. Թուրքմենչայի պայմանագրով երկրամասը ամբողջությամբ անցավ Ռուսաստանի տիրապետության տակ:
1918-1920 թթ Սյունիքը, ինչպես նաև Նախիջևանը և Արցախը, դարձել էր վիճելի տարածք Հայաստանի և Ադրբեջանի Հանրապետության միջև։ Մինչև 1921թ. Սյունիք-Զանգեզուրում ժողովրդական զանգվածները և ռազմական ուժերը անհավասար կռիվ էին մղում թուրք-մուսուլմանական ուժերի և բոլշևիկյան Ադրբեջանի դեմ:
1920-ին Գարեգին Նժդեհի գլխավորությամբ հռչակվել է Ինքնավար Սյունիքը, 1921-ի ապրիլին’ Լեռնահայաստանի Հանրապետությունը’ Գորիս կենտրոնով:
Խորհրդային իշխանության հաստատումից հետո 1921թ. օգոստոսին կազմակերպվեց Զանգեզուրի գավառը Գորիս կենտրոնով: ՀՍԽՀ տարիներին այստեղ էին Գորիսի (1930-ից), Սիսիանի (1930-ից),, Ղափանի (1930-ից) ևՄեղրու (1930-ից), շրջանները:
Պետական սահմանով արևմուտքից սահմանակից է Ադրբեջանին (Նախիջանի մարզ), հարավից՝ Իրանին, արևելքից՝ Արցախի Հանրապետությանը: Հյուսիսից այն սահմանակից է ՀՀ Վայոց Ձորի մարզին:
Աշխարհագրություն
ՀՀ Սյունիքի մարզը զբաղեցնում է Զանգեզուր բնաշխարհի տարածքը, որը ներառում է Որոտան, Ողջի գետերի վերին ու միջին հոսանքների ավազանը և Զանգեզուրի՝ Մեծ Կովկասից հետո Հարավային Կովկասում ամենաբարձր լեռնաշղթայի, արևելյան լանջերը։
Զանգեզուրի լեռնաշղթայից ճյուղավորվում և տարածքն արևմուտքից արևելք հատում են Բարգուշատի և Մեղրու լեռնաշղթաները: Հարավ-արևելքում է Խուստուփ-Կատար լեռնաշղթան (Խուստուփ լեռնագագաթ, 3202 մ), հյուսիս- արևելքում’ Սյունիքի բարձրավանդակը, Անգեղակոթի, Եռաբլրի և Գորիսի սարավանդները, Ողջիի միջին հոսանքում’ Կապանի գոգավորությունը: Մարզը գտնվում է ակտիվ սեյսմիկ գոտում։
Մարզի ամենաբարձր լեռնագագաթը Կապուտջուղն է (3 906 մ), իսկ ամենացածր վայրը՝ Մեղրու կիրճը (Արաքսի հովիտ 380մ)։ Հյուսիսում են Որոտանի (2344 մ) և Սիսիանի (2345 մ) լեռնանցքները, հվ-ում’ պլուտոն ներժայթուքը, որով պայմանավորված է օգտակար հանածոների (պղինձ, մոլիբդեն, ոսկի, երկաթ, բազալտ, կրաքար, այրվող թերթաքարեր, մարմար, գրանիտ, պեռլիտ ևն) պաշարների բազմազանությունը:
Սյունիքն օգտակար հանածոներով Հանրապետության ամենահարուստ մարզն է։ Հանրահայտ են Քաջարանի, Կապանի, Ագարակի, Դաստակերտի, Լիճքի, Սվարանցի մոլիբդենի, պղնձի, ոսկու և հազվագյուտ այլ մետաղների հանքավայրերը, որոնցից շահագործվում են Քաջարանի, Կապանի, Ագարակի, Լիճքի հանքավայրերը: Զգալի են բազալտի, մարմարի, կրի, կավի պաշարները, հիդրոէներգետիկ մեծ ռեսուրսներ, հողեր, հարուստ անտառներ և ալպյան մարգագետիններ։
Մարզում կան շուրջ 170 մեծ և փոքր գետեր, որոնցից առավել խոշորներն են Որոտանը, Ողջին և Մեղրիգետը: Մարզի ջրամբարներն են Սպանդարյանի (ջրատարողությունը՝ 257 միլիոն մլն խոր.մ), Տոլորսի (96, 8 միլիոն մլն խոր,մ), Շամբի(13, 6 միլիոն մլն խոր.մ), Անգեղակոթի (3.4մլն խոր.մ) և Գեղիի (15 միլիոն մլն խոր.մ) ջրամբարները:
Սյունիքի մարզում, ըստ բարձունքային գոտիականության, հերթափոխվում են Հանրապետության տարածքին բնորոշ կլիմայի գրեթե բոլոր տեսակները՝ չոր մերձարևադարձային, չափավոր տաք, բարեխառն, ցուրտ լեռնային և ձյունամերձ։ Սյունիքում է գտնվում Հանրապետության ամենատաք վայրը՝ Մեղրու ցածրադիր գոտին։ Արևափայլքի տարեկան տևողությունը տատանվում է 2120 ժամից (Գորիս) մինչև 2700 ժամի (Մեղրի) սահմաններում։ Տարվա ամպամած օրերի միջին թիվը կազմում է 40 օր։ Օդի միջին ջերմաստիճանը հունվարին 0.9 ՛C-ից (Մեղրի) – 9.8 ՛C է (Գորայք), հուլիս-օգոստոսին՝ 13.9-25.4՛C։
Տեղումների տարեկան քանակը տատանվում է 161 մմ (Մեղրի) մինչև 826 մմ (Սիսիանի լեռնանցք)։ Տեղումների առավելագույն մասը դիտվում է մայիսին, նվազագույնը՝ օգոստոսին։
Մարզի շուրջ 20 %-ն անտառածածկ է: Բնական հուշարձաններից հայտնի են Գորիսի և Խնձորեսկի «բուրգերն» ու քարայրերը, Շաքիի ջրվեժը (18մ)` Փոքր Կովկասի ամենաբարձր ջրվեժը, Որոտանի և Ողջիի կիրճերը, «Սատանի կամուրջը», Ծավի` աշխարհի ամենամեծ բնական սոսիների ռելիկտային պուրակը (60 հա), Շիկահողի արգելոցը, «Խուստուփ», «Բողաքար» և «Սև լիճ» պետական արգելավայրերը, «Արևիք» ազգային պարկը, Մթնաձորի անտառը։
Բնակչություն
ՀՀ Սյունիքի մարզը հանդիսանում է Հայաստանի ոչ խիտ բնակեցված մարզերից մեկը: Այստեղ բնակվում է շուրջ 138.9 հազար մարդ /01.01.2017թ./, կամ ՀՀ բնակչության 4.6 %-ը: Բնակչության խտությունը կազմում է 31 մարդ/1 քառ.կմ:
Բնակչության թվաքանակում տղամարդիկ կազմում են ընդհանուր բնակչության նկատմամբ` 49,07%, իսկ կանայք` 50,93%-ը: Մարզի բնակչության մեջ գերակշռում են մինչ 15 տարեկան տարիքային խումբը (19,60%): 63-ից ավել անձիք կազմում են բնակչության 13,08%-ը, ինչը բարձր է ՀՀ ընդհանուր միջին ցուցանիշից:
Բնակչության 41.1% կենտրոնացած է Կապանի, 29.3%՝Գորիսի, 21,5%՝ Սիսիանի , 7.8%՝ Մեղրիի տարածաշրջաններում: Բացի այդ Կապանի և Մեղրու տարածաշրջաններում առկա հանքարդյունաբերության և դրանց արբանյակ ձեռնարկություններով պայմանավորված քաղաքաբնակները համապատասխանաբար կազմում են բնակչության 86.2%-ը և 79.8%-ը, իսկ Գորիսի և Սիսիանի տարածաշրջաններում այդ հարաբերակցությունը համարյա հավասար է և քաղաքաբնակներ-գյուղաբնակներ հարաբերակցությունը համապատասխանաբար կազմում է` 49.6% – 50.4%-ը և 50.1% – 49.9%-ը։ Այս տարածաշրջաններում քիչ են արդյունաբերական ձեռնարկությունները, ազգաբնակչությունը զբաղվում է հիմնական գյուղատնտեսությամբ։
Մարզի մշտական բնակչության 99,9% կազմում են հայերը: Սյունիքի մարզում ազգային փոքրամասնություններով բնակեցված կոմպակտ բնակավայրեր չկան: Այստեղ բնակվում են ռուսներ, ուկրաինացիներ և այլ ազգեր (0.1 %):
Քաղաքային համայնքների թիվը` 7 համայնք /Կապան, Ագարակ, Գորիս, Դաստակերտ, Մեղրի, Սիսիան, Քաջարան/
Գյուղական համայնքների թիվը` 65 համայնք
Գյուղական բնակավայրերի թիվը` 127 բնակավայր
Սյունիքի տեսարժան վայրեր
Մարզի զբոսաշրջային ներուժը ներկայացված է Սյունիքի հարուստ, գեղատեսիլ և առողջարար բնությամբ, անտառներով, լեռներով, պատմամշակութային արժեքներով, բնության հուշարձաններով, բուժիչ ջրաղբյուրներով և ենթակառուցվածքներով։
Սյունիքի մարզը հանդիսանում է Հայկական լեռնաշխարհի հնագույն բնակավայրերից մեկը: Մարզում գրանցված են շուրջ 2812 պահպանվող պատմամշակութային հուշարձան:
Պահպանվել են հնագույն ժայռապատկերներ մեգալիթյան կառույցներ, դամբարանադաշտեր, մենհիրներ, բնակատեղիներ (մ.թ.ա. X-I հազաչամյակներ, Ուզ, Նորավան, Սիսիան, Սառնակունք, Հարժիս), (Ուզ, Նորավան, Սիսիան, Սառնակունք, Հարժիս): Մասկավորապես հայտնի պատմամշակութային օբյեկտներից են Սիսիան քաղաքից հյուսիս՝ մ. թ. ա. III-II հազարամյակների մեգալիթյան «Զորաց դաշտ» համալիրը (նոր հետազոտություններով’ «Քարահունջ» աստղադիտարան, մ. թ. ա. VII հազարամյակ), քարայրային բնակարաններ (Գորիս, Խնձորեսկ):
Պատմամշակութային հուշարձանների մեջ հայտնիներից են Աղիտուի դամբարանային հուշարձանը (V-VI դդ.), Կուլձորի քարայրը. Սիսիանի նեոլիթի ժամանակաշրջանի դամբարանաբլուրը,Հարժիսի կարավանատունը (XIV դ.), Խնձորեսկի անապատում է Մխիթար Սպարապետի գերեզմանը: Զբոսաշրջության համար կարևոր նշանակություն ունեցավ Տաթևի ճոպանողու գործադումը 2010 թվականին:
Մարզի տնտեսությունը և հասարակական կյանքը
Գրավելով ռազմավարական և աշխարհաքաղաքական նշանակության կարևոր դիրք, ունենալով բնահումքային հարուստ պաշարներ, արտադրական մեծ ներուժ և հանդիսանալով հանրապետության ամենախոշոր վարչական ու տնտեսական մարզերից մեկը, միաժամանակ մնում է համեմատաբար քիչ բնակեցված և տնտեսապես թույլ յուրացված:
Մարզի տնտեսության ընդհանուր ծավալում գերակշռողը արդյունաբերության և գյուղատնտեսության ճյուղերն են: Մարզի արդյունաբերության հիմնական ճյուղը հանքարդյունաբերությունն է և էլեկտրաէներգիայի արտադրությունը: Այստեղ արտադրվող էլեկտրաէներգիայի գերակշիռ մասը բաժին է ընկնում Որոտանի ՀԷԿ-ի կասկադին: Մարզում առկա է էլեկտրաէներգիայի բաշխման զարգացած ցանց, որը միացված է նաև ԻԻՀ-ը և Արցախին:
Գյուղատնտեսությունը հիմնականում մասնագիտացած է բուսաբուծության (մասնավորապես` հացահատիկային մշակաբույսերի և կարտոֆիլի արտադրություն) և անասնաբուծության (մասնավորապես` խոշոր եղջերավոր անասունների բուծում) մեջ:
Արդյունաբերությունը հիմնականում զարգացած է Կապանի և Մեղրու տարածաշրջաններում, իսկ գյուղատնտեսությունը՝ Սիսիանի և Գորիսի տարածաշրջաններում: Մեղրիում զարգացած է նաև պտղաբուծությունը:
Տրանսպորտ և կապ
Մարզի տարածքով անցնում Երևան-Մեղրի-Իրանի Իսլամական Հանրապետություն միջպետական ճանապարհը, որին Գորիս քաղաքին մոտ միանում է ՀՀ-ն Արցախին կապող հիմնական ճանապարհը:
Գործող օդանավակայաններ չկան, նախկինում օդանավակայաններ էին գործում Կապան, Սիսիան, Գորիս, Մեղրի քաղաքներում, նախատեսվում է փոքր ավիացիայի միջոցով վերագործարկել Կապանի օդանավակայանը:
Մարզի տարածքում բջջային հեռախոսակապը և շարժական ինտերնետ կապը ապահովվում է հանրապետություն գործող բոլոր օպերատորների կողմից: Բնակավայրերը 98 տոկոսով ապահովված են ինտերնետ ծածկույթով /օպտիկամանրաթելային և եթերային – շարժական/:
